گروه اندیشه: مقاله «جهاد ابتدایی در قرآن و سیره» به قلم محمدهادی مفتح در پنجاهوششمین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم حدیث منتشر شد.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، مسئله جهاد از فروع فقهی است که مورد بحث بسیاری از فقها قرار گرفته است. فقیهان این فرع فقهی را بر دو قسم جهاد دفاعی و جهاد ابتدایی تقسیم کردهاند. از این دو قسم و مباحث مرتبط با آنها، آنچه بیشتر مورد توجه فقهای امامیه بوده است و در آن به نقد و نظر پرداختهاند، جواز یا عدم جواز جهاد ابتدایی بدون حضور امام معصوم(ع) است.
این مقاله میکوشد تا مبانی قرآنی جهاد ابتدایی را در پرتو سیره رسول اکرم(ص) بررسی کند. حاصل این تحقیق حکم به عدم جواز جهاد ابتدایی را به نحو کلی، نه فقط اشتراط جواز به حضور امام معصوم، یا اشتراط آن به وجود شرایط مناسب اجتماعی، سیاسی، بینالمللی، تقویت میکند.
نویسنده پس از پرداختن به معنای لغوی و شرعی جهاد، آن را به دو دسته جهاد دفاعی و جهاد ابتدایی تقسیم میکند و به بررسی آراء فقها درباره وجوب یا جواز آن میپردازد.
به باور مؤلف، علیرغم تضارب آراء و فتاوای فقها درباره این مسئله، قول مشهور در میان فقهای شیعه آن است که حضور امام معصوم، شرط لازم برای جواز اقدام به جهاد ابتدایی است و این امر، در زمان غیبت جایز نیست، هرچند کسانی مانند صاحب جواهر علاوه بر ذکر ادله قرآنی وجوب جهاد ابتدایی، به سیره آشکار، معلوم و متیقن پیامبر و اصحاب ایشان تأکید میکند.
مؤلف سپس به بیان سیره پیامبر(ص) درخصوص جهاد ابتدایی میپردازد. به باور او تحرکات نظامی پیامبر در مدینه در قالب غزوات و سریهها، با اهدافی مانند ایجاد همدلی بیشتر در میان اقشار مختلف امت، آشنایی مهاجران با جغرافیای مدینه، رزمایش نظامی برای حفظ آمادگی رزمی و ناامن کردن مسیر حرکت کاروانهای تجاری مشرکان مکه است انجام گرفته است.
مؤلف با استناد به برخی از شواهد و مستندات تاریخی مدعی شده است که پیامبر اکرم(ص) در طول دوران حاکمیت خود هیچگاه اقدام به جهاد ابتدایی نکرده است و تمامی جنگهای زمان او یا با لشکرکشی و هجوم از جانب دشمنان و یا پس از عهدشکنی و توطئهگری همپیمانان سابق صورت گرفته است.
مؤلف سپس با آوردن آیات مورد استدلال بر وجوب جهاد ابتدایی مانند نساء/71 و 74، انفال/5 و 65، توبه/29 و 73 و محمد(ص)/4 آنها را با توجه به آرای تفسیری مفسران مورد نقد و بررسی قرار داده و نتیجه گرفته است که با توجه به اسلوب، زبان یا اسباب نزول هریک از این آیات، نمیتوان آنها را دال بر وجوب جهاد ابتدایی تلقی کرد.
مؤلف نتیجه گرفته است که همه ادلهای که صاحب جواهر برای اثبات وجوب جهاد ابتدایی ارائه کرده است قابل مناقشه بوده و نهتنها بر لزوم آغاز نبرد و درگیری با بیگانگان دلالت نمیکند بلکه استفاده از جواز آن نیز با مشکل جدی روبرو است. همچنین با توجه به کشتهشدن عدهای از طرفین در هر جنگ مسلحانه، باید دلیل مجوزی برای این خونریزیها در دست باشد که در غیر این صورت حکم به حرمت جهاد ابتدایی وجهی موجه پیدا خواهد کرد.
به باور وی، این استفاده و استنباط، منوط به شرایط ویژه زمانی و مکانی نیست و در هر شرایط باید دلیلی قابل استناد برای حکم به وجوب یا جواز جهاد ابتدایی در دست باشد که چنین دلیلی در کتاب جواهرالکلام ـ که بهحق دائرةالمعارف فقه جعفری نام گرفته ـ به چشم نمیخورد.
وی در بخش نتیجهگیری مقاله میآورد: از حق نباید گذشت که صاحب جواهر در مقام ارائه تمام دلائل قرآنی و روایی وجوب جهاد ابتدایی برنیامده است، زیرا آن را ضرورتی از احکام دینی دانسته که هیچ اختلافی در وجوب کفایی آن، میان فقهای شیعه و سنی وجود ندارد. عدم تحقق جهاد ابتدایی در طول دوران حاکمیت رسولالله در مدینه مهمترین دلیلی است که میتوان با اتکای به آن، حکم به عدم وجوب این نوع جهاد داد؛ زیرا رسول اکرم(ص) هیچ واجبی از واجبات الهی را مهمل ننهاده است.